Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ

Του ΒΑΣΙΛΗ Σ. ΚΑΡΤΣΙΟΥ

booksonthesites.blogspot.com

 

Στις 18 Μαΐου 2017 κληθήκαμε να παρουσιάσουμε το ιστορικό μυθιστόρημα του Χάρη Τσιρκινίδη «Γιέλενα Απολλώνεια, το κορίτσι των Βαλκανίων», σε μία επανέκδοση από τις εκδόσεις Ερωδιός.

Ο συγγραφέας αφηγείται την προγονική ιστορία της Γιέλενας Απολλώνειας, μακρινής απογόνου του Σέρβου Ιβάν Μπράγκοβιτς και της Ελληνίδας Απολλώνειας του 2^ου μισού του 18^ου αιώνα, μέσα από ένα χειρόγραφο οικογενειακό ημερολόγιο. Στο ημερολόγιο η αφήγηση του Ιβάν σταματά στον Φεβρουάριο του 1798, αν και ίδιος πέθανε στις 26 Μαρτίου του 1816. Την ιστορία της οικογένειας Μπράγκοβιτς τη συνέχισε ο μικρότερος γιός του Τηλέμαχος έως και το 1828, χρονιά θανάτου της μητέρας του Απολλώνειας.

Το 1983, το οικογενειακό αυτό κειμήλιο βρισκόταν στα χέρια της Γιέλενας Απολλώνειας, υπηκόου της σοσιαλιστικής ομοσπονδιακής δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας. Αντίγραφο του ημερολογίου ήρθε στην κατοχή του τότε αντισυνταγματάρχη ονόματι, μυθιστορηματική αδεία, Μιλτιάδη Κομνηνού, κατά τη διάρκεια μίας εκπαιδευτικής αποστολής, για πρώτη φορά σε κομμουνιστική χώρα, 150 αξιωματικών της Σχολής Πολέμου της Γαλλίας, μεταξύ των οποίων ήταν και 19 ξένοι αξιωματικοί από διάφορες χώρες του κόσμου.

Η αφήγηση ξεκινά ουσιαστικά με τα τεκταινόμενα από το έτος 1756 στην πόλη Ούζιτσε, διακόσια χιλιόμετρα νότια του Βελιγραδίου, όπου ζούσε, οκτώ χρονών τότε, ο Ιβάν με τον παππού του, τη μητέρα του και τ’ αδέλφια του, τον 12χρονο Ντράγκαν, τον δεκάχρονο Σλόμπονταν και την πεντάχρονη Γιέλενα. Οι σφαγές της πρωτομαγιάς του 1756 στην Αλάνα του Ούζιτσε θα χαρακώσουν βαθιά την ψυχή του μικρού Ιβάν σε τέτοιο βαθμό ώστε βρήκε τα ψυχικά αποθέματα να καταγράψει την ιστορία της οικογένειάς του ένα μόλις χρόνο πριν το θάνατό του το 1816. Οι Οθωμανοί είχαν ανασκολοπίσει και αποκεφαλίσει τον παππού του και τον πατέρα του, είχαν σκοτώσει τη μητέρα του και τον αδελφό του Ντράγκαν, ενώ ο άλλος του αδελφός Σλόμπονταν και η Γιέλενα πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα, εξισλαμίσθηκαν και χάθηκαν για το γένος των Σέρβων.

Το μυθιστόρημα ολοκληρώνεται με μία ακόμη δυνατή σκηνή, με φόντο τον εμφύλιο της Γιουγκοσλαβίας. Η Γιέλενα Απολλώνεια σβήνει από τα χτυπήματα και τις κακουχίες, στις 13 Νοεμβρίου 1992, λίγες μόνον στιγμές από την είσοδό της στο ελληνικό έδαφος από τον ορεινό όγκο του Καϊμακτσαλάν, στην προσπάθειά της να ξεφύγει από το όνειδος του γιουγκοσλαβικού φρενοκομείου, που είχε ως σύνθημα Bratstvo i jedinstvo, δηλαδή «αδελφοσύνη και ενότητα»! Την ίδια στιγμή, μουσουλμάνοι μαφιόζοι και ένας Σερβοβόσνιος ελεύθερος σκοπευτής αποτελειώνουν τον σύζυγό της Σουλεϊμάν Τσολάκοβιτς, μουσουλμάνο δικηγόρο στο Σεράγεβο, το πτώμα του οποίου παρασύρεται από τα νερά του ποταμού Βόσνα.

Το 1996 ο Μιλτιάδης Κομνηνός βυθίζει τα οστά τη Γιέλενας Απολλώνειας στην Κορώνη, στον Μεσσηνιακό κόλπο, τόπο καταγωγής της μακρινής προγιαγιάς της, της Απολλώνειας. Τον επόμενο χρόνο, ο Κομνηνός ανοίγει διάπλατα την αγκαλιά του και αγκαλιάζει μαζί με την γυναίκα του την κόρη της Γιέλενας Απολλώνειας, τη Μανταλένα. Εκείνο το περιπετειώδες εκπαιδευτικό ταξίδι, του 1983 στη Γιουγκοσλαβία, του χάρισε μία κόρη και σ’ αυτήν αφιέρωσε το βιβλίο.

ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Αν θέλουμε να διερευνήσουμε το θεωρητικό πλαίσιο ενός ιστορικού μυθιστορήματος, που προϋποθέτει μία δραματική δομή μυθοπλασίας μέσα σε μία καθορισμένη ιστορική περίοδο, τότε έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής:

1. Η ύπαρξη του παλιού, χειρόγραφου οικογενειακού ημερολογίου με την ιστορία της οικογένειας Μπράγκοβιτς, από το 1756 έως το 2001, θα μπορούσε να είναι ένα πραγματικό γεγονός, ή μία θαυμάσια επινόηση του συγγραφέα. Ανεξάρτητα από την κατηγορηματική προλογική τοποθέτηση του συγγραφέα και τη δημοσίευση του οικογενειακού δένδρου της οικογένειας Μπράγκοβιτς, ο αναγνώστης παρασύρεται από την πλοκή του έργου και αποκομίζει την εντύπωση πως πρόκειται για μία ιστορική μυθοπλασία, βασισμένη όμως σε πραγματικά γεγονότα, και μέσα σ’ ένα συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο. Προσωπικά θα προτιμούσα το ημερολόγιο της οικογένειας Μπράγκοβιτς να ήταν μία ευρηματική επινόηση.

2. Ο συγγραφέας, κατά μία αυτοβιογραφική περιγραφή, διάβαζε άπληστα από μικρός και απέκτησε βαθιές ιστορικές γνώσεις: «Το ανήσυχο μυαλό του δεν υποτασσόταν στη λογική των «μαθηματικών» στα θέματα που σχετίζονταν με την πορεία της ανθρωπότητας. Μελετούσε, ερευνούσε, άνοιγε το μυαλό του, για ν’ αποφύγει τους δογματισμούς και το φανατισμό, για ν’ αυξήσει τις πιθανότητες να πλησιάσει την αλήθεια». Αυτό το γεγονός, στον πραγματικό κόσμο, αντανακλάται στο σημαντικό ιστορικό του έργο για τη γενοκτονία του Ελληνισμού της Ανατολής. Δηλαδή, ως ιστορικός, θα έπρεπε να συμβιβάσει δύο αντικρουόμενες έννοιες, της μυθοπλασίας και της ιστορίας.

Κορυφαίοι ιστορικοί δεν επιχείρησαν ή απέτυχαν να γράψουν ιστορικό μυθιστόρημα, αν και η ιστορική τεκμηρίωση θα αποτελούσε επαρκές στοιχείο για να απαλύνει τις όποιες αδυναμίες στη λογοτεχνική έκφραση. Αντιθέτως, σημαντικά ιστορικά μυθιστορήματα έγραψαν λογοτέχνες που είχαν το θείο χάρισμα να αναπλάθουν με ακρίβεια και με φαντασία τα δρώμενα μίας παρελθούσης ιστορικής περιόδου, και να διαχειρίζονται με περίσσεια λογοτεχνική μαεστρία τη ροή της μυθοπλασίας. Επιτομή ιστορικού μυθιστορήματος θεωρείται το «Πόλεμος και Ειρήνη» του Λέοντος Τολστόι του 1869, στο οποίο σκιαγραφείται με πολλές λεπτομέρειες η εποχή της Ναπολεόντειας εισβολής στη Ρωσία, με εκατοντάδες χαρακτήρες και με φιλοσοφικές τοποθετήσεις. Δηλαδή, θεμέλιος λίθος για τη συγγραφή ενός ιστορικού μυθιστορήματος είναι πάντοτε ένα πραγματικό ιστορικό γεγονός ή μία σειρά τέτοιων γεγονότων.

3. Ο Χάρης Τσιρκινίδης επιχειρεί να δώσει σάρκα και οστά στην «τοιχογραφία» μίας εποχής, των λαών της Βαλκανικής, στην πράξη μέσα από τη συλλογική οδυνηρή εμπειρία της ολέθριας οθωμανικής επικυριαρχίας. Αναπλάθεται η τραγική πορεία του Ιβάν Μπράγκοβιτς, των προγόνων και των απογόνων του, μέσα από μία αέναη πάλη ενάντια στο εωσφορικό κακό. Για να θυμηθούμε και από τον πρόλογο του Βασίλη Φίλια στα «Εκατό χρόνια μοναξιάς» του Γκαμπριέλ Γκάρσια Μαρκές, για τον Αουρελιάνο Μπουενδία: «Ένας ήρωας, που γύρω του μπλέκονται φοβερά πεπρωμένα, που αγγίζουν και τελικά συνθλίβουν τα πιο στενά του συγγενικά πρόσωπα, τους ανθρώπους του τόπου που γεννήθηκε και τελικά όλους όσους σταθήκανε δίπλα του στον μεγάλο αγώνα». Και στα «Εκατό χρόνια μοναξιάς» του Μαρκές ακολουθείται η «τεχνική» του γενεαλογικού δένδρου του ήρωα.

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα είναι κυρίως κατά τη διάρκεια του 18^ου αιώνα, στο βορειοδυτικό τμήμα των Βαλκανίων. Οι ιστορικές αναφορές ανατρέχουν στην εποχή του τσάρου της Ρωσίας Μέγα Πέτρου του Α΄, ο οποίος κυβέρνησε θεωρητικά επί 43 έτη, από το 1682 έως και τον θάνατό του το 1725, σε ηλικία 53 ετών. Η περιοχή της πρώην Γιουγκοσλαβίας ήταν βεβαίως υπό οθωμανική κατοχή, αλλά υπήρξαν συχνές οι παρεμβάσεις στην περιοχή τόσο της Αυστρίας, όσο και της Ρωσίας. Αν και οι ρωσικές και μολδαβικές δυνάμεις απέτυχαν να εισβάλουν τελικά στη βαλκανική χερσόνησο, ένα από τα συνεπακόλουθα του Ρωσοτουρκικού πολέμου του 1710-1711 υπήρξε και ο διορισμός για πρώτη φορά χριστιανών ηγεμόνων Φαναριωτών ως πρίγκιπες - διοικητές, στη Μολδαβία και τη Βλαχία.

Ο επόμενος Ρωσοτουρκικός πόλεμος έγινε την περίοδο 1736-1739, χωρίς ουσιαστικά εδαφικά κέρδη για τη Ρωσία. Από το 1737 στον πόλεμο ενεπλάκη και η Αυστρία εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά ηττήθηκε από τους Οθωμανούς, οι οποίοι επιδόθηκαν σε σφαγές εναντίον των Σέρβων, μετά την αποχώρηση των Αυστριακών από την περιοχή του Βελιγραδίου. Ο επόμενος Ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1768-1774 άπτεται και ελληνικού ενδιαφέροντος αλλά και της πλοκής του μυθιστορήματος, καθώς τμήμα του πολέμου αυτού υπήρξαν και τα λεγόμενα Ορλωφικά του 1770. Θέατρα αυτού του πολέμου, επί Μεγάλης Αικατερίνης της Β΄, υπήρξαν η Μολδαβία, η Βεσσαραβία, η Βλαχία, η Πελοπόννησος και οι επιχειρήσεις στο Αιγαίο Πέλαγος.

Το «ξανθό γένος» για μία ακόμη φορά δεν κατάφερε να απελευθερώσει τους ομόδοξους χριστιανικούς πληθυσμούς της Βαλκανικής, τους οποίους χρησιμοποιούσε κάθε φορά για αντιπερισπασμό. Μετά την αποτυχία της Ορλωφικής εξέγερσης οι Οθωμανοί επιδόθηκαν στο προσφιλές τους επάγγελμα, στις σφαγές των ελληνικών πληθυσμών της Πελοποννήσου. Η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή του 1774 οδήγησε στην υποτιθέμενη ανακήρυξη της Ρωσίας, ως προστάτιδας δύναμης των χριστιανών της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ούτε αυτό, όμως, ίσχυσε τελικά αν κρίνουμε από την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, τόσο στη σύντομη διάρκειά της στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, όσο και στον κύριο κορμό του Ελλαδικού χώρου από το 1821 έως και το 1829. Να μην ξεχνούμε ότι η τσαρική Ρωσία επέτρεψε στις οθωμανικές δυνάμεις να περάσουν το Δούναβη και να καταπνίξουν την επανάσταση του Αλέξανδρου Υψηλάντη.

Ένα σημαντικό κομμάτι της πλοκής του μυθιστορήματος διαδραματίζεται στην πόλη – κράτος της Ραγούσας, το Ντουμπρόβνικ στα κροατικά. Επρόκειτο για μία θαλάσσια δημοκρατία, τύπου Βενετίας, εγκλωβισμένη μεταξύ των ακτών της Αδριατικής και των Δειναρικών Άλπεων, που κατόρθωσε να επιζήσει από το 1358 έως την εισβολή των στρατευμάτων του Ναπολέοντα το 1808. Η παράλια και νησιώτικη αυτή δημοκρατία ήκμασε κυρίως μεταξύ του 16^ου και του 17^ου αιώνα, και υπήρξε ένας τόπος διαφυγής, για όσους τυχερούς κατάφερναν να ξεφύγουν από τη ζοφερή πραγματικότητα της οθωμανικής επικυριαρχίας στη βαλκανική χερσόνησο.