Οι Μ.Κ.Ο. και ο επαναπροσδιορισμός
του ρόλου των πολιτών
Του ΒΑΣΙΛΗ Σ. ΚΑΡΤΣΙΟΥ
booksonthesites.blogspot.com
Από την εποχή της έκδοσής του στην
Ελλάδα (1996), το βιβλίο του Jeremy Rifkin «Το
τέλος της εργασίας και το μέλλον της, Η δύση του παγκόσμιου εργατικού δυναμικού
και το χάραμα της μετά-την-αγορά εποχής» μπήκε στο μικροσκόπιο μίας –σε γενικές
γραμμές- καλόπιστης και παραγωγικής κριτικής, τόσο υπό το πρίσμα της ισχύος
αυτών καθαυτών των επισημάνσεων του Rifkin, όσο και σε
σχέση με τις προβλέψεις του για τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου των πολιτών σε
μία κοινωνία η οποία δεν θα προσφέρει καθόλου εργασία, εξαιτίας της
ολοκληρωτικής επικράτησης των νέων τεχνολογιών και του αυτοματισμού σε όλα τα επίπεδα
της οικονομίας.
Γράφει ο Rifkin:
«Τον επόμενο αιώνα, οι τομείς της αγοράς
και του δημοσίου θα παίζουν έναν όλο και μικρότερο ρόλο στην καθημερινή ζωή των
ανθρώπων όλου του κόσμου. Το κενό δύναμης που θα αφήσουν πίσω τους θα
καταληφθεί είτε από την ανάπτυξη μίας εκτός νόμου υποκουλτούρας είτε από μία
μεγαλύτερη συμμετοχή στον τρίτο τομέα... Όσο για τον αυξανόμενο αριθμό των
ανέργων στον τομέα της αγοράς, οι κυβερνήσεις θα βρεθούν αντιμέτωπες με δύο
επιλογές: Τη χρηματοδότηση πρόσθετης αστυνομικής προστασίας και ανέγερσης
περισσότερων φυλακών για να κλείνουν μέσα τη διογκούμενη εγκληματική τάξη ή τη
χρηματοδότηση εναλλακτικών τρόπων απασχόλησης στον τρίτο τομέα».
Ο συγγραφέας προσδιορίζει τον «τρίτο
τομέα» ως μία αναβίωση του κοινοτισμού με την παράλληλη προώθηση του
εθελοντισμού, δύο εξελίξεων απότοκων της διεθνοποίησης της «αγοράς» και του
μειωμένου ρόλου του κρατικού τομέα και των κυβερνήσεων στην οικονομική και
κοινωνική ζωή των πολιτών. Εν ολίγοις, οι κυβερνήσεις θα παραχωρήσουν (όπως και
το έκαναν) ένα μεγάλο κομμάτι εξουσιών και αρμοδιοτήτων στον «τρίτο τομέα».
Γράφει: «Σήμερα, με την επίσημη οικονομία
να απομακρύνεται από την κοινωνική ζωή του έθνους και με την κυβέρνηση να
εγκαταλείπει τον παραδοσιακό ρόλο του από μηχανής θεού, μόνο μία συντονισμένη
προσπάθεια από τον τρίτο τομέα με την επαρκή υποστήριξη του δημοσίου θα
μπορέσει να προσφέρει βασικές κοινωνικές υπηρεσίες και να αρχίσει τη διαδικασία
αναζωογόνησης της κοινωνικής οικονομίας σε όλες τις χώρες του κόσμου».
Καθίσταται σαφές, ότι οι επισημάνσεις
του συγγραφέα αφορούσαν κυρίως την αμερικανική οικονομία και κοινωνία εκείνης
της εποχής. Το βιβλίο του, όμως, αποτελούσε ένα πρώτης τάξεως τεκμήριο για τα
μελλούμενα και σε πολλές άλλες κοινωνίες της «δύσης», μεταξύ των οποίων και στη
δική μας, αν το κέντρο βάρος της κριτικής ανάλυσης για τα γραφόμενά του είχε
μετατοπιστεί στον κρίσιμο τομέα των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, στις οποίες ήδη
πολλές χώρες έχουν εκχωρήσει μεγάλο κομμάτι της οικονομικής και κοινωνικής
πολιτικής τους, και οι οποίες Μ.Κ.Ο. χρηματοδοτούνται από εγχώριες και ξένες
κυβερνήσεις, διακρατικούς φορείς και οργανισμούς, και ιδιώτες με απροσδιόριστες
μη συμβατικές πηγές εισοδημάτων. Εξ ου και η αέναη προσπάθεια των κυβερνήσεων
για την καταγραφή τους και τον προσδιορισμό του ρόλου τους. Δεν θα μπορούσε να
γίνει πιο ξεκάθαρος ο Rifkin:
«Ο
περιορισμός του άμεσου ρόλου της κυβέρνησης στην επίσημη οικονομία και η
μετατόπισή του σε δραστηριότητες που στοχεύουν στην πρόοδο και ευημερία του
τρίτου τομέα θα αλλάξει πιθανότατα και τη φύση της πολιτικής. Η κυβέρνηση
Κλίντον έχει ήδη κάνει ένα πρώτο δοκιμαστικό βήμα προς την κατεύθυνση ενός νέου
συνεταιρισμού μεταξύ δημοσίου και τρίτου τομέα, με το να αναγγείλει, στις 12
Απριλίου του 1994, τη δημιουργία του Μη Κερδοσκοπικού Συνδετικού Δικτύου, το
οποίο θα αποτελείται από είκοσι πέντε κυβερνητικά στελέχη που θα “συνεργάζονται
με τον μη κερδοσκοπικό τομέα για κοινούς σκοπούς”. Οι αξιωματούχοι της
κυβέρνησης θα αναλάβουν τη δημιουργία δικτύων συνεργασίας που θα διακλαδώνονται
μεταξύ υπουργείων, κυβερνητικών υπηρεσιών και οργανισμών του τρίτου τομέα».
Μπορεί οι επισημάνσεις του συγγραφέα να
προκαλούσαν στους πολίτες των αναπτυσσόμενων οικονομιών τρόμο και αβεβαιότητα,
κυρίως για τις τοποθετήσεις του στον τομέα της διογκούμενης ανεργίας και την
εξάλειψη των θέσεων εργασίας, οι βασικές όμως πληροφορίες «κρύβονταν» στις
υποσημειώσεις:
Υποσημείωση 1, κεφ. 18: «Συνέντευξη, 18 Μαρτίου 1994. Ο Τζιμ Τζότζεφ
λέει ότι όλο και περισσότερο “οι άνθρωποι στρέφονται προς μη κυβερνητικές εναλλακτικές
λύσεις για να ανταποκριθούν στις ανθρώπινες ανάγκες και να υπηρετήσουν
δημόσιους σκοπούς”. Λέει ότι εάν οι κρατικές επιδοτήσεις δίνονταν ως συμπληρώματα
κοινοτικών πόρων στον τρίτο τομέα, πολλοί άνθρωποι “θα έβρισκαν παραγωγικές
δουλειές με νόημα που θα συνέβαλαν στο κοινό καλό”».
Υποσημείωση 36, κεφ. 18: «Συνέντευξη, 4 Μαΐου 1994. Ο Μίκλος Μάρσαλ
λέει ότι δεν πιστεύει ότι “οι ΜΚΟ μπορούν ποτέ να υποκαταστήσουν την κυβερνητική
ευθύνη”, υποστηρίζει όμως πως οι “οι μικρές ΜΚΟ είναι πολύ πιο αποτελεσματικές
στην αντιμετώπιση της ανεργίας από τις μεγάλες κρατικές γραφειοκρατίες. Επειδή
ακριβώς βασίζονται στην κοινότητα και είναι πιο κοντά στις πραγματικές ανάγκες,
έχουν μία πιο σαφή εικόνα για την κατάσταση των εργαζομένων σε μία περιοχή, σε
αντίθεση με τα τεράστια κρατικά προγράμματα που απλώς εντάσσουν τους ανθρώπους
στα επιδόματα της κοινωνικής πρόνοιας”».
Υποσημείωση 37, κεφ. 18: «Συνέντευξη, 18 Μαΐου 1994. Ο Μάρτιν Κορ
λέει ότι ενώ ο τρίτος τομέας πρόκειται να παίξει έναν όλο και πιο μεγάλο ρόλο
σε σχέση με την υπεράσπιση, τη μεταρρύθμιση και την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών,
οι κυβερνήσεις των χωρών του Τρίτου Κόσμου πρόκειται να στηριχτούν στις οργανώσεις
του ως τους πρωταρχικούς θεσμούς για την ευημερία και την ασφάλεια των λαϊκών
μαζών, στο ορατό μέλλον».
Μία από τις βασικές «προειδοποιήσεις»
του Rifkin ήταν και η επισήμανση της «αυταπάτης της επανεκπαίδευσης γι’ ανύπαρκτες εργασίες». Η αυταπάτη
αυτή ταλάνισε τη σκέψη της κρατικής γραφειοκρατίας και το μυαλό των μαζικά
απολυμένων εργατών και υπαλλήλων από την καταρρέουσα εγχώρια βιομηχανία την
περίοδο πριν και κατά τη διάρκεια της κρίσης των μνημονίων. Ερήμωσαν ολόκληρες
βιοτεχνικές και βιομηχανικές περιοχές. Χρηματοδοτήθηκαν προγράμματα
επανακατάρτισης «γι’ ανύπαρκτες εργασίες», τα περισσότερα από τα οποία οδηγούσαν
σε καθεστώς πρόωρης συνταξιοδότησης.
Επομένως, η ασκούμενη κριτική σε
θεωρητικό, ιδεολογικό και φιλοσοφικό επίπεδο στις αναφορές του Rifkin στον Μαρξ στο πλαίσιο της Μαρξιστικής θεωρίας,
π.χ. περί «πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους» και άλλα συναφή, ουδόλως
συνεισφέρει στην ερμηνεία του πυρήνα των επισημάνσεων του συγγραφέα. Αλλά και
μετά τον Μαρξ υπήρξαν πολλοί θεωρητικοί και αναλυτές που μίλησαν και έγραψαν
για την αυτοματοποίηση, την επικυριαρχία των μηχανών, την εξαφάνιση της
εργατικής τάξης, την ουτοπική κοινωνία χωρίς εργασία κλπ. Υπό το πρίσμα αυτό,
το βιβλίο του Rifkin υπήρξε μία επαναδιατύπωση του θέματος με
σύγχρονους όρους, και σε σχέση με τις εξελίξεις των δεκαετιών που μεσολάβησαν.
Αλλού ήταν η είδηση: Η σαφής αναφορά του
Rifkin στον άλλο πόλο, «τη διογκουμένη εγκληματική τάξη»,
επιβεβαιώθηκε πλήρως και στη χώρα μας, όπου πολυμελείς συμμορίες αλλοδαπών
λυμαίνονται περιοχές στα μεγάλα αστικά κέντρα με συνεχή ενίσχυση από τις αθρόες
εισροές μέσω των νησιών. Στην Ελλάδα, το «μεταναστευτικό – προσφυγικό»
επιτάχυνε τις διαδικασίες εμφάνισης αυτών των νέων δομών του «ολιγαρχικού συστήματος»
με την παράλληλη ενίσχυση των πολιτικών δυνάμεων του εθνομηδενισμού («η θάλασσα
δεν έχει σύνορα», «το μεταναστευτικό δεν έχει ταβάνι» κλπ.), μέσω του
κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου (αντιρατσιστικό νομοσχέδιο, νέος ποινικός
κώδικας με εξοργιστικές μειώσεις ποινών, κατά συρροή αποφυλακίσεις για
αδικήματα κατ’ εξακολούθησιν, φαινόμενα αρνησιδικίας λόγω του συσσωρευμένου
όγκου των δικαστικών υποθέσεων κλπ.).
Αυτό, λοιπόν, που παραμένει ασαφές 25
χρόνια μετά είναι ο ορισμός του «κοινοτισμού» και ο προσδιορισμός του «τρίτου
τομέα». Πώς, δηλαδή, εκλαμβάνεται ο όρος «κοινότητα», καθώς και η Παγκόσμια
Τράπεζα ορίζει τις ΜΚΟ ως «ιδιωτικούς
οργανισμούς που ασκούν δραστηριότητα για να απαλύνουν τον πόνο, να προωθήσουν
τα συμφέροντα των φτωχών, την προστασία του περιβάλλοντος, την παροχή βασικών
κοινωνικών υπηρεσιών, ή αναλαμβάνουν την ανάπτυξη της κοινότητας». Ποιάς
κοινότητας; Πώς θα διαμορφωθεί εντός μίας εθνικής επικράτειας αυτός ο «τρίτος
τομέας» και ποιες κοινωνικές ομάδες θα περιλαμβάνει;
Στις βασικές του επισημάνσεις ο Rifkin αποδείχθηκε σωστός: Πίστευε ότι πρέπει
να προετοιμάσουμε τις κοινωνίες για ένα οικονομικό περιβάλλον που
περιθωριοποιεί τη μαζική απασχόληση στους χώρους παραγωγής και του μάρκετινγκ
αγαθών και υπηρεσιών. Από την εποχή της συγγραφής του βιβλίου μέχρι σήμερα, οι
πολυεθνικές και οι μεγάλες επιχειρήσεις έχουν απολύσει εκατομμύρια εργαζομένους
και έχουν χαθεί εκατοντάδες εκατομμύρια θέσεις εργασίας. Μένει να δούμε πώς θα
επαναπροσδιοριστεί ο ρόλος των πολιτών σε κοινωνίες που θα προσφέρουν εργασία
και επιδόματα ανεργίας με το …σταγονόμετρο, μέσα σε κράτη υπό αποδόμηση που θα
έχουν εκχωρήσει στο ολιγαρχικό σύστημα και στις Μ.Κ.Ο. το σύνολο της
οικονομικής και της κοινωνικής πολιτικής τους.
