Μέσω του «Μονεταρισμού» του Μίλτον
Φρίντμαν
Του ΒΑΣΙΛΗ Σ. ΚΑΡΤΣΙΟΥ
booksonthesites.blogspot.com
Αν και έδειξε δείγματα γραφής στη
διάρκεια του πολέμου προτείνοντας την αύξηση των φόρων για την καταπολέμηση του
πληθωρισμού, και επινοώντας το σύστημα της φορολογικής παρακράτησης, η πρώτη
«συνεισφορά» του Νομπελίστα Μίλτον Φρίντμαν (1912-2006) στο σύγχρονο
καπιταλιστικό οικονομικό μοντέλο υπήρξε η θεωρία της «λειτουργίας κατανάλωσης»
του 1957. Σύμφωνα με αυτήν οι αποφάσεις κατανάλωσης και αποταμίευσης ενός
ατόμου επηρεάζονται περισσότερο από μόνιμες αλλαγές στο εισόδημα παρά από
αλλαγές που θεωρούνται εφήμερες ή προσωρινές.
Αυτό, βεβαίως, σήμερα φαντάζει τελείως
λογικό και αναμενόμενο καθώς στην Ελλάδα βιώσαμε την εμπειρία των δραστικών
περικοπών των εισοδημάτων μίας παρατεταμένης μνημονιακής περιόδου, αλλά στη
μεταπολεμική δεκαετία του 1950 στις Η.Π.Α. μία τέτοια οικονομική παράμετρος θα
έπρεπε να αποδειχθεί και με στατιστικά στοιχεία. Ως οικονομολόγος, μαθηματικός
και στατιστικολόγος ο εβραϊκής καταγωγής Φρίντμαν ήταν ο ιδανικός επιστήμων για
να διαχειριστεί το όλο θέμα και για ένα επιπρόσθετο λόγο. Η θεωρία της «λειτουργίας
κατανάλωσης» δημιούργησε την «υπόθεση του μονίμου εισοδήματος», η οποία,
σύμφωνα με τους αναλυτές των θεωριών του Φρίντμαν, εξηγούσε γιατί οι
βραχυπρόθεσμες φορολογικές επιβαρύνσεις στην πραγματικότητα μειώνουν τις
αποταμιεύσεις αλλά διατηρούν τα επίπεδα κατανάλωσης στατικά.
Το 1976, απονεμήθηκε στον Φρίντμαν το
βραβείο Νόμπελ στα Οικονομικά, για αυτήν ακριβώς την έρευνά του πάνω στο
εισόδημα και την κατανάλωση, αλλά και για τις επισημάνσεις του στην νομισματική
θεωρία και την πολυπλοκότητα της πολιτικής σταθεροποίησης ενός οικονομικού
συστήματος ή μίας οικονομίας. Ο Φρίντμαν είχε διαφοροποιηθεί σε κάποιο βαθμό
από τις θεωρίες του Τζων Μέιναρντ Κέινς, ο οποίος θεωρούσε πιο σημαντική τη
δημοσιονομική πολιτική από την αντίστοιχη νομισματική. Η γενικότερη πολιτική
του φιλοσοφία αντανακλούσε και εξέφραζε τις «αρετές» ενός οικονομικού
συστήματος ελεύθερης αγοράς με τη μικρότερη δυνατή παρεμβατική διαδικασία.
Όπως γράφτηκε, στο Capitalism and Freedom ο Φρίντμαν απελευθέρωσε
τη μελέτη των οικονομικών της αγοράς από τον …πύργο του ελεφαντόδοντου και την
έφερε κάτω στη γη. Τουτέστιν, γράφοντας το σημαντικότερο βιβλίο οικονομικών της
δεκαετίας του 1960 κατέστησε τα οικονομικά μία υπόθεση για ένα ευρύτερο κοινό.
Υποστήριξε, μεταξύ άλλων, και μία σειρά από θεωρητικά μη σχετιζόμενες
πρωτοβουλίες και καινοτομίες όπως τον εθελοντικό στρατό, τους ελεύθερα
κυμαινόμενους συναλλαγματικούς συντελεστές, την κατάργηση της αδειοδότησης των
ιατρών, έναν αρνητικό φόρο εισοδήματος (επιδόματα αντί συστημάτων κοινωνικής
ασφάλισης), τα εκπαιδευτικά δελτία, τη νομιμοποίηση των ναρκωτικών (έσοδα) και
της πορνείας κ.ο.κ. Ο Φρίντμαν πίστευε ότι η εφαρμογή του «αρνητικού φόρου
εισοδήματος» παρουσίαζε πολλά πλεονεκτήματα, θα μπορούσε να προσαρμοστεί άμεσα
στο φορολογικό σύστημα, και θα ήταν λιγότερη δαπανηρή μειώνοντας το διοικητικό
βάρος της εφαρμογής ενός δικτύου κοινωνικής ασφάλισης. Ο Φρίντμαν ήταν ένας παθιασμένος εχθρός της
στρατιωτικής θητείας, και όπως δήλωσε κάποτε η κατάργηση της υποχρεωτικής
στρατολόγησης ήταν σχεδόν το μοναδικό ζήτημα για το οποίο είχε ασκήσει πίεση
στο Κογκρέσο. (The Library of
Economics and
Liberty, encyclopedia biographies).
Η σπουδαιότητα των νομισματικών θεωριών
του Φρίντμαν φάνηκε, σε σημαντικό βαθμό,
στην πράξη, από τη συνολική αντίδραση της νομισματικής και
χρηματοπιστωτικής πολιτικής του «συστήματος» στην κρίση του 2007-08 (Edward Nelson,
Federal Reserve
Board, 2011): «Πέντε
βασικές πτυχές αυτής της πολιτικής αντίδρασης ήταν: 1) η ευρεία χορήγηση
χαμηλότοκων δανείων προς το χρηματοπιστωτικό σύστημα, σε κατώτερα ποσοστά σε
σχέση με τα επιτόκια της αγοράς πριν από την κρίση. 2) Οι τίτλοι κρατικών
χρεογράφων της Ομοσπονδιακής Τράπεζας έχουν αναπροσαρμοστεί με στόχο να
ασκηθούν πιέσεις προς τα κάτω στην πορεία πολλών σημαντικών επιτοκίων σε σχέση
με την πορεία των βραχυπρόθεσμων επιτοκίων. 3) Η ασφάλιση των καταθέσεων έχει
επεκταθεί, συμβάλλοντας στην απομόνωση του χρηματιστηρίου από τη διατάραξη της
πιστωτικής αγοράς. 4) Το εμπορικό τραπεζικό σύστημα έχει λάβει βοήθεια μέσω
προγράμματος ανακεφαλαιοποίησης, ενώ οι υφιστάμενοι μέτοχοι υπέστησαν ζημίες.
5) Έχει εισαχθεί ένα σύστημα επιτοκίων – αποθεματικών».
Δεν αποτέλεσε, συνεπώς, έκπληξη το
γεγονός ότι ο Φρίντμαν διετέλεσε σύμβουλος και αμερικανών προέδρων όπως ο
Ρίτσαρντ Νίξον, και της συντηρητικής πρωθυπουργού της Βρετανίας Μάργκαρετ
Θάτσερ. Στην FED, την περιβόητη Ομοσπονδιακή Τράπεζα Αποθεματικών
είχαν κάθε λόγο να ρίχνουν μια ματιά στο θεωρητικό μοντέλο του μονεταρισμού και
στις λύσεις που υποδείκνυε ο Φρίντμαν, αλλά φαίνεται ότι αυτό δεν γινόταν
πάντοτε. Η θεωρία περί Μονεταρισμού ταρακούνησε το Συμβούλιο της FED το 1963, όταν ο Φρίντμαν συνέγραψε μαζί
με την Άννα Σβάρτς το βιβλίο Monetary History of the United States, 1867-1960. Οι δύο συγγραφείς υποστήριξαν ότι η
Μεγάλη Ύφεση υπήρξε αποτέλεσμα λαθεμένων νομισματικών πολιτικών της
Ομοσπονδιακής Τράπεζας Αποθεματικών.
Οι δύο συντάκτες είχαν υποβάλει το
αδημοσίευτο χειρόγραφο προς το Συμβούλιο της FED,
το οποίο έσπευσε να αναθέσει τη συγγραφή μίας ανταπάντησης με την ελπίδα να
αντιστραφούν τα στοιχεία και να αφαιρεθούν οι «κατηγορίες» από τη Νομισματική
Ιστορία. Μόνον τυχαία δεν ήταν η έκδοση της Νομισματικής
Ιστορίας το 1963. Εκείνη τη χρονιά η FED
γιόρταζε
τα 50χρονα από την ίδρυσή της και το Συμβούλιο των κυβερνώντων δημοσίευσε ένα
μικρό τεύχος με τους σκοπούς της FED, προβάλλοντας
ως πρωταρχικό στόχο τη διατήρηση της ανάπτυξης σε υψηλά επίπεδα απασχόλησης
μέσα σ’ ένα οικονομικό περιβάλλον σταθερού δολαρίου. Ε, λοιπόν, από το 1963 έως
το 1973 σημειώθηκε στις ΗΠΑ το μεγαλύτερο ποσοστό πληθωρισμού σε καιρό ειρήνης!
(Galbraith).
«Η
λύση του Φρίντμαν στα προβλήματα του πληθωρισμού και των βραχυχρόνιων
διακυμάνσεων της απασχόλησης, και του πραγματικού ΑΕΠ ήταν ο λεγόμενος κανόνας
της προσφοράς χρήματος. Εάν το Συμβούλιο της FED είχε την υποχρέωση
να αυξήσει την προσφορά χρήματος με τον ίδιο ρυθμό που αυξήθηκε το πραγματικό
ΑΕΠ, σύμφωνα με τον Φρίντμαν ο πληθωρισμός θα είχε εξαφανιστεί». (The Library
of Economics and Liberty, encyclopedia biographies). Αυτό σήμαινε
ότι Μίλτον Φρίντμαν επανέφερε την αντίληψη πως ο πληθωρισμός οφειλόταν στην
υπερβολική αύξηση της προσφοράς χρήματος, και πρότεινε ως θεραπεία ο ρυθμός
αυτός να ακολουθεί το ρυθμό αύξησης του πραγματικού ΑΕΠ.
Επομένως, έχοντας απαντήσεις σε φλέγοντα
προβλήματα σταθεροποίησης ενός οικονομικού συστήματος ο Φρίντμαν, τον Μάρτιο
του 1975, ταξίδεψε από το Σικάγο προς το Σαντιάγκο της Χιλής, όπου συναντήθηκε
με τον στρατηγό Πινοσέτ ο οποίος τον Σεπτέμβριο του 1973 είχε ανατρέψει τον πρόεδρο
Αλιέντε βομβαρδίζοντας το προεδρικό μέγαρο. Η οικονομία της Χιλής είχε
καταρρεύσει μέσα σ’ ένα καλπάζοντα πληθωρισμό της τάξης του 900% ετησίως. Η
συνταγή του Φρίντμαν, στα πρώτα της στάδια, ήταν απλή: Δραστική περικοπή των δαπανών
της γενικής κυβέρνησης (σήμερα θα το λέγαμε «του ευρύτερου δημόσιου τομέα»),
και αντιμετώπιση του πληθωρισμού με οποιοδήποτε τίμημα. Ο δικτάτορας της Χιλής
υπάκουσε και μείωσε δραστικά τις κυβερνητικές δαπάνες, ενώ παράλληλα άρχισε να
καίει δεσμίδες του κυκλοφορούντος χαρτονομίσματος.
Σύμφωνα με όσα έγραψε ο ίδιος o Φρίντμαν μετά από χρόνια, η φιλοσοφία
της σκέψης του εκείνη την εποχή απέδιδε τα οικονομικά προβλήματα της Χιλής στη
σαραντάχρονη τάση της οικονομίας της προς τον κολεκτιβισμό, το σοσιαλισμό και
το κράτος πρόνοιας, σ’ αυτό που έχει χαρακτηριστεί ως σταδιακή μετάβαση στο
σοσιαλισμό ή «Φάμπιαν σοσιαλισμός». Άλλωστε, ο Φρίντμαν είχε καταλήξει στο
συμπέρασμα ότι όλες οι κυβερνητικές παρεμβάσεις του Φραγκλίνο Ντελάνο Ρούζβελτ,
στο πλαίσιο του New Deal, τη δεκαετία του 1930, ήταν «λάθος θεραπεία για
λάθος ασθένεια», υποστηρίζοντας ότι η προσφορά χρήματος θα έπρεπε να είχε
διευρυνθεί και όχι να συρρικνωθεί. (J. BRADFORD DELONG,
Right from
the Start?).
Μπροστά στο αδιέξοδο που είχε δημιουργηθεί,
ο Αλιέντε επιχείρησε να μπολσεβικοποιήσει τη Χιλή με την ανάληψη από το κράτος
όλων των τομέων της οικονομικής δραστηριότητας, σε μία εποχή που είχε αρχίσει η
διείσδυση των δυτικών πολυεθνικών στις αγορές των σοσιαλιστικών χωρών της
Ευρώπης. Ο Αλιέντε, προφανώς, δεν είχε ακούσει για την «παλινόρθωση του
καπιταλισμού» στη Σοβιετική Ένωση.
Ο Φρίντμαν πίστευε ότι η αντιμετώπιση
του πληθωρισμού θα οδηγούσε σταδιακά στην εξάπλωση της αγοράς κεφαλαίου μέσα σ’
ένα προβληματικό οικονομικό περιβάλλον, κάνοντας έτσι εφικτή τη μεταβίβαση των
επιχειρήσεων από το κράτος στους ιδιώτες. Με αφορμή την επίθεση που δέχθηκε για
τις συμβουλές του σ’ ένα δικτατορικό καθεστώς, ο Φρίντμαν αποκάλυψε αργότερα
ότι είχε δώσει τις ίδιες συμβουλές και στην κινεζική κυβέρνηση αλλά στην
περίπτωση της Κίνας δεν αντιμετώπισε την καταιγίδα των διαμαρτυριών, όπως στην
περίπτωση της Χιλής, παρά το γεγονός ότι η κινεζική κυβέρνηση «ήταν και παραμένει ακόμα πιο καταπιεστική
από τη στρατιωτική χούντα της Χιλής». (Niall
Ferguson, The
Ascent of
Money). Η αποκάλυψη αυτή του Φρίντμαν, που σχετίζεται σαφώς
με τον «τερατώδη» μετασχηματισμό του κινέζικου οικονομικού συστήματος, γίνεται
σήμερα περισσότερο εύπεπτη, καθώς σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία (Επιτροπή
Βασιλείας για την Τραπεζική Εποπτεία, ΔΝΤ κλπ.) στην Κίνα έχουν σήμερα την έδρα
τους 4 από τις συνολικά 30 GSIBs, δηλαδή 4 από
τις Σπουδαιότερες Παγκόσμιες Συστημικές Τράπεζες.
