Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΩΣ ΠΑΡΕΚΤΡΟΠΗ

Ο Αριστοτέλης και το «Δημοψήφισμα» της 5^ης Ιουλίου 2015

Ο ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΡΤΣΙΟΣ ΣΥΝΟΜΙΛΕΙ ΜΕ ΤΟΝ ΓΙΩΡΓΗ ΕΞΑΡΧΟ

Τηρουμένων των αναλογιών, η Ελλάδα έχει ξαναζήσει παρόμοιες καταστάσεις στη μακραίωνη ιστορία των χρεοκοπιών της, αλλά τέτοια «επιστημονική» δουλειά δεν φαίνεται να έχει ξαναγίνει. Η «σύμβαση δανειακής διευκόλυνσης» με τα τρία μνημόνιά της, το υπερ-Ταμείο με τα «ασημικά», και ο «κόφτης» στα δημοσιονομικά ξεπερνούν σε εύρος πρωτοτυπίας, και με διαφορά τάξης μεγέθους, την παλαιολιθική πρακτική της δέσμευσης των εσόδων των κρατικών μονοπωλίων υπέρ των δανειστών. Για την ιδεολογικά παραπαίουσα κομματική νομενκλατούρα, οι πάλαι ποτέ «οικονομικοί δολοφόνοι» έχουν μετατραπεί σε «εξυγιαντές» της δημόσιας περιουσίας για τα επόμενα 99 χρόνια. Σύμφωνα με τον Αστικό Κώδικα η κυριότητα όλων των ακινήτων, συμπεριλαμβανομένων και του Ε.Ο.Τ., τα οποία δεν έχουν μετεγγραφεί σε υποθηκοφυλακείο υπέρ των τοπικών κοινωνιών, έχει περιέλθει στα χέρια των δανειστών. Επομένως, λαμβανομένων υπόψη και των ρυθμίσεων των προηγούμενων κυβερνήσεων έχει δημιουργηθεί ένας νομικός κυκεώνας με ασάφειες, ασυλίες διοικητικών συμβουλίων, διπλές και τριπλές αναγνώσεις διατάξεων κλπ. μέσα στον οποίο - μαζί με τα περιουσιακά στοιχεία του δημοσίου - χάνεται η αξιοπιστία και αυτή καθαυτή η ύπαρξη του πολιτικού μας συστήματος. Πώς μπορεί ένα κράτος να λειτουργήσει μ’ αυτόν τον τρόπο, για τις επόμενες δεκαετίες, όταν έχουν δεσμευτεί όλοι οι εν δυνάμει αναπτυξιακοί πόροι; Με ποιόν μαγικό τρόπο μπορεί να λειτουργήσει ένα δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο εκ των πραγμάτων έχει απολέσει την αυτονομία του;  

Εκτιμούμε πως τούτος ο καπιταλισμός της σύγχρονης οικονομίας, με διάθεση και τάση για παγκόσμια κυριαρχία, απαλλοτριώνει όλο και πιο πολύ κεκτημένα δικαιώματα των αστικοδημοκρατικών συστημάτων και υποτάσσει όλο και περισσότερο τους διαχειριστές της πολιτικής εξουσίας. Η εκτίμηση τούτη αποτελεί μάλλον κοινό τόπο όλων εκείνων που φρονούν ότι η δημοκρατία είναι τρόπος ζωής και τρόπος οργάνωσης ενεργών πολιτών και όχι απλά ένα «ιδανικό κοινωνικό σύστημα», που στην πράξη καταλύεται από τις πρακτικές του σύγχρονου καπιταλισμού. Παρόμοιες διαπιστώσεις προκαλούν και προβληματισμούς τέτοιους που καθιστούν επίκαιρες τις απόψεις-θέσεις του Αριστοτέλη για τη Δημοκρατία, όπως ο ίδιος τις έχει διατυπώσει κυρίως στα έργα του Πολιτικά, Ηθικά Νικομάχεια, Ηθικά Ευδήμεια, αλλά και σε άλλα έργα του, και οι οποίες απόψεις –ενδεχομένως– να μπορούν να δώσουν σήμερα άμεση λύση σε πλείστα από τα σύγχρονα οικονομικοκοινωνικά και πολιτικά προβλήματα. Αλλά μιλώντας για Δημοκρατία, ποια στ’ αλήθεια Δημοκρατία;… Την ιδανική, που ο μέγας φιλόσοφος την ονομάζει… Δημοκρατία-Πολιτεία!

Ναι, έχεις δίκαιο και καλά κάνεις που θέτεις θέμα «Αριστοτελικής Δημοκρατίας». Άλλωστε φέτος γιορτάζουμε το έτος Αριστοτέλη. Πως μπορεί όμως αυτό να χρησιμοποιηθεί από το εγχώριο πολιτικό σύστημα, ως επιχείρημα απέναντι στους δανειστές, καθώς και το ίδιο λειτουργεί συνειδητά και οργανωμένα ως παρεκτροπή μίας Ευνομούμενης Πολιτείας; Το ψαλίδισμα των αρμοδιοτήτων του προέδρου της Δημοκρατίας, το 1986, υπήρξε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποδόμησης του κοινοβουλευτισμού από το ίδιο το πολιτικό σύστημα. Από τότε η εξουσία στην Ελλάδα πέρασε στα χέρια του εκάστοτε πρωθυπουργού, ο οποίος μπορεί και παύει υπουργούς «εν πτήσει» και έχει αποκτήσει την ευχέρεια να διορίζει «ειδικούς» συμβούλους από τον στενό κύκλο της κομματικής του παρέας και να υπογράφει τις πιο επαίσχυντες συμβάσεις χωρίς να ρωτά κανέναν. Δηλαδή, η λογική της εξουσιομανίας οδήγησε σε ένα νόθο δημοκρατικό πολίτευμα και αυτό με τη σειρά του στο αίσχος των μνημονίων. Μπορείς να μας υπενθυμίσεις, κατά Αριστοτέλη, τα χαρακτηριστικά του δημοκρατικού πολιτεύματος υπό την έννοια μίας Ευνομούμενης Πολιτείας και όχι της δημοκρατίας ως παρεκτροπής και οχλοκρατίας;

Ο Αριστοτέλης ανέλυσε σε βάθος τα πολιτεύματα όλων σχεδόν των ελληνικών πόλεων-κρατών, για να καταλήξει ότι το «άριστο» είναι το δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο το διέπουν οι ακόλουθες αρετές:

α) Η σταθερότητα. – Σε σύγκριση με τα άλλα πολιτεύματα (βασιλεία, αριστοκρατία/ τυραννία, ολιγαρχία), η δημοκρατία είναι αναμφίβολα «ασφαλεστέρα και αστασίαστος», δηλαδή είναι το σταθερότερο πολίτευμα, απαλλαγμένο από εσωτερικές έριδες και κλονισμούς και καταστάσεις που χαρακτηρίζουν κυρίως τα ολιγαρχικά πολιτεύματα, στα οποία υπάρχουν εσωτερικές έριδες από αντιμαχόμενες μερίδες/ παρατάξεις και μόνιμες αντιπαραθέσεις/ διαμάχες με τους δημοκρατικούς. Για το δημοκρατικό πολίτευμα ο μόνος εχθρός είναι η ολιγαρχία/ οι ολιγαρχικοί, διότι οι πολίτες δεν κάνουν ποτέ… επανάσταση κατά του εαυτού τους, επιδιώκοντας να… ανατρέψουν τον εαυτό τους, για να… στερηθούν τα δικαιώματά τους και για να χάσουν τις ελευθερίες τους.

β) Η μακροβιότητα. – Η δημοκρατία «στηρίζεται στους μέσους», δηλαδή στη μεσαία τάξη που είναι και η πολυπληθέστερη, μια «τάξη» που διασφαλίζει κανόνες για εκλογή και συμμετοχή των περισσότερων πολιτών στα διάφορα κοινωνικά αξιώματα τα οποία και θεσπίζει, και είναι αυτοί οι οποίοι εγγυώνται τη μακροβιότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος.

γ) Η καταπολέμηση της διαφθοράς. – Η διαφθορά των αρχόντων από το χρήμα/ χρηματισμό αποκλειόταν θεσμικά στην αθηναϊκή δημοκρατία, παρ’ όλο που οι πολίτες δεν ήταν αδιάφθοροι, αφού και προεκλογικές υποσχέσεις και παροχές τους προκαλούσαν δέλεαρ, αλλά και η δίψα του κέρδους θα μπορούσε να τους διαφθείρει. Είναι όμως ιστορικά αποδεδειγμένο ότι δυσκολότερα διαφθείρονται οι πολλοί από τους λίγους, και στους λίγους ανήκουν οι άρχοντες των ολιγαρχικών καθεστώτων. Οι λίγοι είναι εύκολο να διαφθαρούν και να χρηματιστούν, ενώ είναι δύσκολο όλοι μαζί οι πολλοί να διαφθαρούν από παράνομο κέρδος. Η αθηναϊκή δημοκρατία είχε θεσπίσει πολύ αυστηρούς νόμους και επέβαλε πολύ αυστηρές ποινές στους καταχραστές του δημοσίου χρήματος, και έπρεπε όλοι εκείνοι που ήθελαν να διεκδικήσουν δημόσια αξιώματα να είναι υπεράνω πάσης υποψίας για χρηματισμούς και υπεράνω των χρημάτων.

δ) Τα αιρετά αξιώματα. – Πρόκειται για θεμελιώδη κατάκτηση των δημοκρατικών καθεστώτων, αφού στη δημοκρατία όλα τα αξιώματα είναι αιρετά. Στην αθηναϊκή δημοκρατία η διάρκεια παραμονής σε δημόσιο αξίωμα ήταν ετήσια, δηλαδή για ένα μόνο χρόνο. Το πιο ιδανικό θα ήταν να μπορούν όλοι να κυβερνούν όλους, κάτι που ήταν και είναι πρακτικά ανέφικτο, οπότε στη δημοκρατία θεσπίζεται η εναλλαγή στα αξιώματα μέσω της εκλογής, κάτι που ήταν και είναι εφικτό και δικαιότερο και προσδίδει κύρος στην καθαυτό πολιτική εξουσία.

ε) Η δικαιότερη απονομή των ποινών. – Η δικαιοσύνη δεν αποτελεί έργο του άρχοντα και του βουλευτή, ούτε καν του δικαστή, αλλά συλλογικών οργάνων της πολιτείας, της Εκκλησίας του Δήμου, της Βουλής, του Δήμου, με κυρίαρχους τους νόμους, που θεσπίζονται με διαδικασίες ψήφισης και που πρέπει να είναι δίκαιοι και ορθοί. Η κυριαρχία όμως των πολιτών δεν επεκτείνεται πέρα από τη βουλευτική και τη δικαστική αρμοδιότητα ούτε έρχεται σε δυσαρμονία με τους νόμους και ορίζεται να είναι ετήσιας ή άλλης χρονικής διάρκειας. Οι δικαστές ήταν κληρωτοί, για να εξαλειφθεί κάθε πιθανότητα απάτης ή παρέμβασης και επηρεασμού τους. Οι αμοιβές των δικαστών ήταν ελάχιστες και μόνο για τις ημέρες που δίκαζαν.

στ.) Η ελευθερία αποτελεί το κύριο γνώρισμα. – Ως ελευθερία νοείται η κατάσταση κατά την οποία ο κάθε ένας άνθρωπος είναι «ελεύθερος» να ζει όπως του αρέσει, κάτι που είναι υπερβολικά ανεξέλεγκτο και που μπορεί να έρθει σε αντίθεση με την κυρίαρχη γνώμη της πλειοψηφίας των πολιτών, που πρέπει να επιβάλλεται πάνω στις πολιτικές, στις νομοθετικές και στις άλλες αποφάσεις των αρχών και πάνω στις όποιες ελευθερίες. Ισότητα, δικαιοσύνη και ελευθερία είναι ό,τι κρίνει και ό,τι αποφασίσει η πλειονότητα/ πλειοψηφία των πολιτών. Δίκαιο είναι η ισότητα. Ισότητα είναι η απόλυτη κυριαρχία της γνώμης της πλειοψηφίας των πολιτών. Ελευθερία είναι το να κάνει ο καθένας ό,τι του αρέσει. Οι πολίτες πρέπει να ζουν σύμφωνα με τις αξιώσεις της δημοκρατικής πολιτείας, κάτι που δεν πρέπει να θεωρείται από τους πολίτες δουλεία. Πάντως, ελεύθεροι είναι οι πολίτες που η ζωή τους διέπεται από τους κανόνες και τους νόμους της ολότητας των πολιτών, με τη θέλησή τους.

ζ) Η νομοκρατία. – Στη δημοκρατία οι νόμοι είναι απαύγασμα συλλογικών αποφάσεων και κατά το δυνατόν αντικειμενικοί, χωρίς στιγμιαία συναισθήματα και πάθη και πάνω από προσωπικές εκτιμήσεις. Οι πολίτες θα δικάζουν με τα συλλογικά δημόσια όργανά τους. Τέλειος νόμος δεν μπορεί να υπάρχει, αλλά τα συλλογικά όργανα μπορούν να συμβάλουν στο να θεσπιστούν δίκαιοι νόμοι μετά από ανοιχτές συζητήσεις, στις οποίες οι ίδιοι οι πολίτες θα θέτουν τους όρους και για τα όποια θέματα –ενδεχομένως– δεν έχουν προβλέψει κάτι οι νόμοι. Κατά τον Αριστοτέλη, τέλειος νόμος διέπει μόνον τα ουράνια σώματα, αλλά οι πολίτες στις δημοκρατίες οφείλουν να θεσπίζουν νόμους για να διασφαλίζουν το «ευ ζην».

Οι Άγιοι Έλληνες Φιλόσοφοι στη μονή Μεγάλου Μετεώρου

Επομένως, δεν χρειάζεται ιδιαίτερη φαντασία για να διαπιστώσει κάποιος ότι το σημερινό κοινοβουλευτικό σύστημα δεν έχει καμία σχέση με τις κατά Αριστοτέλη αρετές του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ένα κατ’ επίφαση δημοκρατικό πολιτικό σύστημα, με έντονα τα στοιχεία της πολιτικής αστάθειας, στο οποίο γίνονται εκλογές κατά μέσο όρο κάθε 18 μήνες, δεν είναι δυνατόν να το χαρακτηρίσουμε σταθερό πολίτευμα. Μήπως τελικά η αστάθεια και οι έριδες αναδεικνύουν την πραγματική ολιγαρχική δομή εξουσίας της σύγχρονης δημοκρατίας; Τα φαινόμενα διαφθοράς, ο νόμος περί ευθύνης υπουργών, οι απίθανες διατάξεις για παραγραφή των αδικημάτων κάθε δεύτερη ή τρίτη Βουλή ή μετά από παρέλευση 5 ή 10 ετών έχουν οδηγήσει σε μία Δημοκρατία – Παρέκβαση με έντονο το στοιχείο της ατιμωρησίας. Αλλά τα φαινόμενα αυτά δεν είναι μόνο του παρόντος. Δύο μήνες πριν τα «Ιουλιανά», στις 12 Μαΐου του 1965, η Βουλή αποφάσισε τη σύσταση Εξεταστικής Επιτροπής, στην οποία ανέθεσε την έρευνα της ενδεχόμενης ευθύνης υπουργών της ΕΡΕ για ζημίες του Δημοσίου, που προέκυψαν κατά την εκτέλεση έξι δημοσίων έργων από τις κυβερνήσεις Καραμανλή. Δηλαδή, τα έργα ύδρευσης της Αθήνας, του εργοστασίου λιπασμάτων Πτολεμαϊδας, του ξενοδοχείου της Πάρνηθας, και του ξενοδοχείου Χίλτον, της ναυπήγησης επιβατηγών πλοίων έναντι των ιταλικών πολεμικών επανορθώσεων και των έργων της πλατείας Ομονοίας. Είχε γραφεί τότε ότι οι υπερβάσεις στις δαπάνες αυτών των έργων έφθαναν από 90 έως 900%. Παρά όμως το παραπεμπτικό πόρισμα της Επιτροπής, η κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου αποφάσισε την παραγραφή των αδικημάτων, με αποτέλεσμα να αποτραπεί η δικαστική διερεύνηση των κατηγοριών και να μην μάθουμε ποτέ αν αυτές ήταν αληθείς ή χαλκευμένες. Το περίεργο είναι ότι οι κατηγορίες αυτές αποτέλεσαν ένα σημαντικό έρεισμα των κινητοποιήσεων, που οργάνωσε η Ένωση Κέντρου εναντίον της κυβέρνησης Καραμανλή, σε όλα τα επίπεδα στο μεσοδιάστημα των εκλογών του 1961 και του 1963. Αν στη δημοκρατία οι νόμοι είναι απαύγασμα συλλογικών αποφάσεων ποιος δίνει το δικαίωμα στην εκάστοτε κυβέρνηση να θεσμοθετεί την ατιμωρησία;

Κατά τον Αριστοτέλη, ανάλογα με τον σκοπό που επιδιώκουν οι φορείς άσκησης εξουσιών, τα πολιτεύματα μπορούν να διακριθούν σε δύο βασικές κατηγορίες: α) Ορθά, και β) Παρεκβάσεις (παρεκτροπές των ορθών), ήτοι στρεβλώσεις τους. Τα ορθά πολιτεύματα αποσκοπούν στο δημόσιο συμφέρον διά των αρχόντων, ενώ τα παρεκβατικά πολιτεύματα δεν αποσκοπούν στην εξυπηρέτηση του δημόσιου συμφέροντος αλλά στην εξυπηρέτηση του ιδίου συμφέροντος των αρχόντων, των συμφερόντων του ενός αυταρχικού άρχοντα, ή του τύραννου, ή των λίγων πλούσιων και των πολλών απόρων και πάντοτε σε βάρος του συνόλου των πολιτών.

Το πολίτευμα λοιπόν που εδραιώνεται με βάση τη βούληση της πλειονότητας/ πλειοψηφίας των πολιτών είναι δημοκρατία, και πρόκειται για κοινωνικό σύστημα στο οποίο –σύμφωνα με τους νόμους– μετέχουν όλοι εξίσου στα δημόσια αξιώματα, και ως πολιτικό (κοινωνικοοικονομικό) σύστημα μπορεί να διακριθεί σε τέσσερα είδη/ μορφές. Οι μικροδιαφορές που διαπιστώνονται, ότι υπάρχουν από το ένα στο άλλο είδος δημοκρατίας, οφείλονται κυρίως στην οικονομική κατάσταση των πολιτών της Αθήνας, ενώ διαπιστώνεται ακόμη ότι στα πρώτα τρία είδη δημοκρατίας άρχουν οι νόμοι, ενώ στο τέταρτο είδος άρχουν τα ψηφίσματα. Στα πρώτα τρία είδη δημοκρατίας η πλειονότητα των πολιτών απαρτίζεται από τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους της Αττικής, που τελούν υπό διαρκή απασχόληση στην ύπαιθρό χώρα, κατοικοεδρεύουν μακριά από το άστυ/ πόλη και δυσκολεύονται να λάβουν μέρος στις θεσμοθετημένες συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου στην Πνύκα. Είναι άνθρωποι που δύσκολα αναλάβουν άμισθα αξιώματα της πολιτεία και, υπ’ αυτή την έννοια, δεν ρέπουν ιδιαίτερα προς τη δημοκρατία. Στο τέταρτο είδος δημοκρατίας η πλειονότητα των πολιτών απαρτίζεται από γεωργούς, μικροεμπόρους, τεχνίτες, ναυτικούς, αλιείς, μισθωτούς, δηλαδή από ανθρώπους που τους είναι πιο εύκολο να συμμετέχουν στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου στην Πνύκα και να λαμβάνουν τον “εκκλησιαστικό μισθό”. Έχοντας αυτά τα είδη Δημοκρατίας, θα λέγαμε πως η αθηναϊκή δημοκρατία ανήκε στο δ΄ είδος και, πέραν των άλλων, διασφάλιζε πλήρη ελευθερία λόγου, στους πολίτες των Αθηνών.

Συνεπώς, τα πράγματα είναι χειρότερα. Διότι στη σημερινή Δημοκρατία – Παρεκτροπή - Οχλοκρατία δεν άρχουν ούτε οι νόμοι ούτε τα ψηφίσματα. Από το 2009 υπήρχε το σχέδιο για τη δημιουργία ενός ταμείου τιτλοποίησης της δημόσιας περιουσίας, που εξειδικεύτηκε ως πρόταση προς την κυβέρνηση ΓΑΠ και προέβλεπε την καταγραφή των κρατικών περιουσιακών στοιχείων και την ιδιωτικοποίησή τους σε μία Holding εταιρεία με έδρα το Λουξεμβούργο. Υποτίθεται ότι με τα έσοδα από τις «αποκρατικοποιήσεις» θα γινόταν επαναγορά των «δηλητηριασμένων» ελληνικών ομολόγων από την ΕΚΤ και τον EFSF και θα προέκυπτε μείωση του χρέους κάτω από το 90% του ΑΕΠ.

 Όπως αποδείχτηκε μοναδικός σκοπός τους ήταν να μας φάνε όχι μόνον τα «φιλέτα» αλλά και τα κόκαλα. Έτσι λοιπόν, μετά την ανεκδιήγητη διαπραγμάτευση Τσίπρα – Βαρουφάκη ο ελληνικός λαός οδηγήθηκε σε δημοψήφισμα για να απαντήσει στο εξής καταπληκτικό (ΑΠΑΙΧΤΟ) ερώτημα στο οποίο η απάντηση μετατράπηκε τελικά μόνο σε ΝΑΙ: «Πρέπει να γίνει αποδεκτό το Σχέδιο Συμφωνίας, το οποίο κατέθεσαν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στο Eurogroup της 25.06.2015 και αποτελείται από δύο μέρη, τα οποία συγκροτούν την ενιαία πρότασή τους; Το πρώτο έγγραφο τιτλοφορείται “Reforms for the completion of the current program and beyond” (“Μεταρρυθμίσεις για την ολοκλήρωση του τρέχοντος προγράμματος και πέραν αυτού”) και το δεύτερο “Preliminary debt sustainability analysis” (“Προκαταρκτική ανάλυση βιωσιμότητας Χρέους”).( !!)

Μπορεί οι ολιγαρχίες - παρέες να διαθέτουν μία προσβλητική αίσθηση του χιούμορ, αλλά το γεγονός ότι επικυρώθηκε το αποτέλεσμα ενός τέτοιου δημοψηφίσματος μήπως τελικά αποδεικνύει ότι έχουν καταρρεύσει και οι θεσμοί της χώρας;

Για τις σύγχρονες δημοκρατίες πηγή κάθε εξουσίας είναι οι πολίτες, ο λαός, γεγονός που σημαίνει ότι η λαϊκή κυριαρχία αποτελεί την αρχή και το τέλος του δημοκρατικού πολιτεύματος, και ότι αυτή στηρίζεται στη δικαιοσύνη, στην ελευθερία και στην ισοτιμία, οι οποίες διασφαλίζονται από την αρχή της πλειοψηφίας, ήτοι με υπερίσχυση της γνώμης των περισσοτέρων (των οικονομικά ασθενέστερων) και η οποία εκφράζεται μέσω των ψηφοφοριών. Οι ψηφοφόροι είναι πολίτες, με επίπεδο πνευματικό και ηθικό, με πνευματική καλλιέργεια στο πλαίσιο της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών –που διασφαλίζεται από το δημοκρατικό πολίτευμα- ήτοι είναι αυτοί που έχουν «μόριον αρετής» και δεν αποτελούν μάζα, δεν είναι αγέλη, δεν είναι πλήθος και άθροισμα ατόμων.

Οι συλλογικές αποφάσεις των πολλών υπερέχουν έναντι των αποφάσεων των λίγων ή του ενός άρχοντα και αυτό στη δημοκρατία εκδηλώνεται κατά τη νομοθετική και δικαστική κρίση που, για να είναι ορθή και αληθινή, απαιτεί και προϋποθέτει πολυμέρεια απόψεων, ως έκφραση της ενότητας συλλογικών οργάνων/ θεσμών, όπως είναι λ.χ. η Εκκλησία του Δήμου κ.λπ. Και όταν τέτοια όργανα/ θεσμοί λαθεύουν, πάντοτε υπάρχει η δυνατότητα επανόρθωσης και διόρθωσης των λαθών, γεγονός που σημαίνει ότι η δημοκρατία έχει τη δύναμη να διορθώνει τα λάθη της. Οι πολίτες έχουν αίσθηση του τι πρέπει να κάνουν, και όταν αλληλοσυναστρέφονται αίρονται πάνω από το ατομικό συμφέρον, και όταν συνέρχονται/ συγκεντρώνονται σε συνελεύσεις θεσπισμένων οργάνων τότε είναι καλύτεροι στις κρίσεις και στις αποφάσεις τους, σε σύγκριση πάντοτε με τους λίγους, έστω και εάν αυτοί οι λίγοι μπορεί να είναι εκλεκτοί.

Όσοι απαρτίζουν την κοινωνία έχουν πολλά κοινά στοιχεία που τους συνδέουν, όπως είναι λ.χ. η τροφή, η έκταση της γης και ο,τιδήποτε άλλο όμοιο προς αυτά, όπως το κοινό/ δημόσιο συμφέρον κ.ά. Το «μόριον αρετής» και φρόνησης που διαθέτει ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά, μπορεί να τον μεταμορφώσει σε πολύποδα και πολύχειρα ή και με πολλές αισθήσεις, γεγονός που –κατά ανάλογο τρόπο– μπορεί να συμβεί και με το ήθος, την ευφυΐα, την αντιληπτική ικανότητα και το αίσθημα δικαίου, οπότε, για αυτόν τον λόγο οι πολλοί κρίνουν καλύτερα και ορθότερα. Στην αθηναϊκή δημοκρατία δεν υπήρχαν ειδήμονες (τεχνοκράτες και πατερναλιστές) για να διαμορφώσουν την κρίση των πολιτών, αλλά όλοι οι κάτοικοι της πόλης ήταν απλοί, «μέσοι πολίτες».